آنالیز 3 فیلم کمیته، دستمال سرخ ها و تجارتخانه بوشی - مجله تار و سه تار

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، چند روز پیش، مستند های بلند بخش ملی جشنواره سینماحقیقت را معرفی کردیم. این بار 3 مستند حاضر در جشنواره سینماحقیقت را آنالیز کردیم. مستند کمیته یکی از آثار کنجکاوبرانگیز این دوره از جشنواره است که سراغ تشکیل کمیته انقلاب اسلامی در اواخر دهه 50 رفته است و می توان آن را شروعگر یک پژوهش تاریخی مهم در حوزه شکل گیری ساختار نظام جمهوری اسلامی، به خصوص بخش های امنیتی آن دانست. مستند دوم دستمال سرخ ها است که بخشی از زندگی و مرام یکی از گروه های چریکی فعال در سال های ابتدای جنگ ایران و عراق را روایت می نماید. مستند سوم هم با عنوان تجارتخانه بوشی، قصه ای در دل شهر حلب سوریه را روایت می نماید و مستندساز سراغ تاثیرات جنگ های اخیر در کشور سوریه رفته است.

کمیته/ عبدالحسین بدرلو

اولین نهادی که تنها یک روز پس از پیروزی انقلاب با حکم امام در بیست وسوم بهمن 1357 تشکیل شد، کمیته انقلاب اسلامی است. وقتی انقلاب به پیروزی رسید، اسلحه هایی که پس از بازشدن در اسلحه خانه های رژیم پهلوی به روی مردم، در دست بسیاری از شهروندان بود، می رفت تا تبدیل به معضلی جدی شود. این را البته باید در فضای انقلابی تحلیل و تصور کرد نه در فضای معمولی که افتادن عمده اسلحه به دست شهروندان، ممکن است خطراتی جدی به وجود بیاورد. جامعه آن روز در شعاع رهبری امام خمینی قرار داشت و حتی گروه های مختلف چپ گرا که بسیاری از آن ها چریکی بودند هم رهبری امام خمینی را پذیرفته بودند. امام بلافاصله فرمان داد که مردم هر محله، با اسلحه هایشان به مسجد محله بروند و تحت فرمان امام جماعت مسجد قرار بگیرند.

نام این محفل ها کمیته بود و محمدرضا مهدوی کنی اولین مسئول کمیته های انقلاب اسلامی در ایران شد. شاید تابه حال، تنها آشنایی جدی مردم و به خصوص نسل جدید ایران با موضوع کمیته های انقلاب اسلامی، چیز هایی در حد شوخی های فیلم نهنگ عنبر باشد. نام کمیته را حتی بچه ها دهه هشتاد هم شنیده اند و در سال های دور فیلم ها و سریال های زیادی با موضوع قهرمان هایی که لباس کمیته پوشیده بودند، فراوری می شد که آن فیلم ها هم اکثرا امروز فراموش شده اند و حالا کسی چیز چندانی از کمیته نمی داند. عوامل مستند کمیته هم می گویند که ناجا به رغم اینکه سند های قابل توجهی در رابطه با کمیته انقلاب اسلامی داشته است، با جدیت تمام از ارائه این اسناد به سازندگان مستند امتناع نموده است. این درحالی است که کمیته، یکی از نهاد هایی بود که در نیروی انتظامی ادغام شد و طبیعی بود که اسناد مربوط به آن در اختیار این نهاد باشد. ظاهرا در هر نهاد و ارگان و گروهی که با این موضوع مرتبط بوده اند، عده ای هستند که می خواهند تفسیر خودشان از کمیته های انقلاب اسلامی ارائه شود یا حتی علاقه ندارند بحث آن مجددا به میان بیاید.

این ها باعث شده کمیته با اینکه همه مردم ایران نام آن را شنیده اند، موضوع بکری برای یک پژوهش پردامنه و یک مستند بدیع باشد. مستند با پخش تصاویری آرشیوی از شهر تهران در ابتدای انقلاب و یک گزارش قدیمی درباره بازگشایی کسب وکار ها در فردای پیروزی انقلاب شروع می شود و پس از آن مصاحبه با مصاحبه شوندگان فیلم شروع می شود که علی اکبر ناطق نوری و محمدرضا الویری اولین افراد هستند. آن ها توضیح می دهند که کمیته ها چطور تشکیل شدند و در ادامه، افراد مختلفی جلوی دوربین می آیند که به زوایای مختلف فعالیت این نهاد انقلابی می پردازند. به طور کل این مستند وزن قابل توجهی در مصاحبه شوندگانش دارد و در این میان تصاویر و فیلم ها و اسناد جالبی هم برای اولین بار ارائه می شوند.

کمیته انقلاب اسلامی سال 1370 با شهربانی و ژاندارمری ادغام شد و نیروی انتظامی تشکیل می شود؛ موضوعی که عده ای روی آن اسم ادغام و عده ای نام انحلال می گذارند. یکی از قسمت های چالشی درباره موضوع کمیته ها همین بخش ادغام با شهربانی و ژاندارمری بود، چون عده ای مخالف و عده ای موافق این اتفاق بودند؛ با این حال این بخش بیشتر از چیزی که می بینیم می توانست در مستند موردتوجه قرار بگیرد. به طور کلی این فیلم را می توان شروعگر یک پژوهش تاریخی مهم در حوزه شکل گیری ساختار نظام جمهوری اسلامی، به خصوص بخش های امنیتی آن دانست. پژوهشی که به رغم تمام مسائل، توانسته از ظرفیت های موجود برای به تصویر درآوردن یک سیمای کلی از تولد تا رشد و پایان خاموشی کمیته های انقلاب اسلامی، جزئیات زیادی را در بر بگیرد. شاید سال ها بعد که بسیاری از نقش آفرینان در این قضیه، در قید حیات نباشند، انجام چنین پژوهش هایی مشکل تر شود و از این جهت کار سازندگان کمیته قابل ستایش است.

دستمال سرخ ها/ حنظله تاج الدینی

دستمال سرخ ها یکی از جذاب ترین گروه های چریکی ایران هستند که تشکیل آن ها به اوایل انقلاب اسلامی و غائله های گوناگون در کردستان برمی شود. سپس جنگ ایران و عراق شروع می شود و این گروه نقش آفرینی های موثر دیگری در آن دوره انجام می دهد. در فیلم چ که ابراهیم حاتمی کیا آن را با موضوع بخشی از تاریخچه حضور شهید چمران در غائله پاوه ساخته بود، اشاره ای به دستمال سرخ ها هم می شود و اصغر وصالی با بازی بابک حمیدیان به تصویر در می آید. خیلی ها گفتند که این فیلم بیشتر از شهید چمران، به اصغر وصالی نزدیک شده است و هرچند دستمال سرخ ها در این فیلم هم به طور کامل معرفی نشده بودند، با وجود تمام این ها شاید فیلم چ اولین ایستگاه نسل جدید در برخورد با گروهی به این نام بود.

حالا در ابتدای مستند دستمال سرخ ها اتفاقا صحنه هایی از فیلم چ هم آورده شده و به نوعی یک ادای دین به آن فیلم انجام شده است. این مستند، درکنار مقداری فیلم های آرشیوی و تصاویر بیشتر دیگری که عمدتا عکس های به جا مانده از آن دوران هستند، سراغ باقی مانده های اندک گروه دستمال سرخ ها رفته و با همسر شهید وصالی و تعداد دیگری از افراد که با این گروه چریکی ارتباط داشته اند هم صحبت می نماید. بخش های ابتدایی فیلم به توضیح وقایع ابتدای انقلاب و پس از آن جنگ تحمیلی می پردازد. به عبارتی بیشتر از اینکه شخصیت جمعی این گروه و شخصیت افراد حاضر در آن به طور فرد به فرد توضیح داده شود، تاریخچه ای از اتفاقات ابتدای انقلاب و جنگ با موضوعیت گروه دستمال سرخ ها بیان می شود. تا اینجا خلأ محسوسی درباره روایت از شخصیت جمعی این گروه و شخصیت تک تک افراد آن حس می شود. وقتی ماجرای شهادت اصغر وصالی روایت شد و از زبان همسرش راجع به صبری که به او الهام شده می شنویم، تازه فیلم به فضای درون شخصیت ها ورود می نماید. روز 28 آبان سال 1359 و همزمان با تاسوعای حسینی تصمیم گرفته شد عملیاتی برای روز عاشورا تدارک دیده شود.

حوالی ظهر عاشورا، علی اصغر وصالی در تنگه حاجیان در نزدیکی گیلان غرب از ناحیه سر مورد اصابت گلوله نهاده شد و پس از انتقال به بیمارستان اسلام آباد غرب و عمل جراحی مغز، بر اثر شدت جراحات به شهادت رسید. فرمانده بعدی این گروه جوانی تویسرکانی به نام علی تیموری است که او هم شخصیت جالبی دارد و اتفاقا تا به حال هیچ جا چندان درباره اش صحبت نشده است. علی تیموری اهل هنر است، عکس می گیرد و نقاشی می نماید و درکنار این ها روحیه ای عارف مسلک دارد. او ریاضی خوانده و اهل علم هم هست و وصیتنامه اش با توجه به سن و سالی که دارد، یک متن عارفانه درخور توجه است. برگ برنده مستند دستمال سرخ ها بخشی است که به شهیدعلی تیموری پرداخته می شود؛ چه اینکه شاید این اولین بار باشد با این حجم به شخصیت این سردار مهجور و گمنام مانده دفاع مقدس پرداخته شده و به علاوه، این بخش برخلاف بخش های قبلی مستند، گزارش تاریخی از وقایع جنگ نیست و به درون یک شخصیت رفته و از این رهگذر می تواند احساسات مخاطب را هم درگیر کند. شناسایی مناطق ناامن با پوشش های مختلف ازجمله راننده بیابان، فرماندهی گروه های مسلح چریکی، طراحی عملیات های مختلف نامنظم و اجرای عملیات های رزمی در مناطق سرپل ذهاب، بانه، مریوان و کوهستان های غرب کشور ازجمله فعالیت های علی تیموری در سال های ناامنی در منطقه کردستان بود و او که توسط وصالی به عنوان ذخیره فرماندهی دستمال سرخ ها در نظر گرفته شده بود، پس از جانشینی با فرمانده شهیدش، فصل های تازه و مبتکرانه ای در رزم کلاسیک و منظم را هم گشود.

تجارتخانه بوشی/ محمدهادی نعمت اللهی

جنگ که شد، وحشت و ترس سایه انداخت روی شهر. مردم شهر، همان ها که تا دیروز توی بازار قدم می زدند و پیراهن چهارخانه و زیتون و نارنج می خریدند، بچه هایشان توی کوچه های شهر می خندیدند و فوتبال بازی می کردند، همه مغازه دار هایی که با بسم الله کرکره دکان شان را بالا می دادند، از آن روز به بعد آدم های قبلی نبودند. زلزله ای ناگهان، این بار، اما با گلوله، خمپاره، دود، آتش، خرابی و خون؛ به چشم به هم زدنی، بی آنکه منتظرش باشند، رسیده بود چند قدمی خانه هایشان و هوار شده بود روی سر خانواده هایشان. جنگ بی هوا پا گذاشته بود وسط زندگی شان، وسط زندگی همه مردم و زندگی همه آدم های توی آسایشگاه. حالا آدم های این شهر باید تصمیم می گرفتند که بمانند یا جان و مال شان را بردارند و بروند. جنگ شبیه قیامت است. آدم ها را بی تاب می نماید. هرکسی فقط به فکر خودش است که گذر کند از این مهلکه. باید حفظ جان کرد؛ اما برخی ها مجبور بودند؛ مادری که تا دیروز توی خانه از او مراقبت می کردند یا فرزند معلولی که شاید زیاد نمی فهمد را به ابورجب بسپارند. سخت دل بنمایند و زندگی شان را جمع نمایند و بروند و همین شد که هر روز بر تعداد ساکنان آسایشگاه بوشی اضافه می شد.

این بخشی از نریشن های مستند 27دقیقه ای تجارتخانه بوشی است که با خواندن آن می شود مقدار زیادی به حال و هوای کار و تا حدودی به موضوع آن پی برد. نویسنده کار فریناز ربیعی بوده و مریم شاهین فر آن را قرائت می نماید، اما کارگردانی کار به عهده محمدهادی نعمت اللهی است. ماجرا درباره مردی به نام ابورجب از اهالی شهر حلب سوریه است که پیش از جنگ تاجر پارچه بوده و کار و بارش خوب می چرخیده؛ اما این تنها بخشی از فعالیت های او به حساب می آمد. مردم شهر، ابورجب و خانواده اش را به آسایشگاه بوشی هم می شناختند. آسایشگاه عام المنفعه ای که سال ها پیش خانواده او برای افراد معلول و کم توان و سالمندان بی پناه تاسیس کردند و حالا به او رسیده است. جنگ باعث مهاجرت بسیاری از مردم شد و آن ها پدران و مادران سالمند یا فرزندان مریض خود را به این آسایشگاه آوردند.

ابورجب در همان ابتدای جنگ بر اثر یک انفجار تمام کسب وکارش را از دست داد و یک روز مانده به آزادسازی حلب، خانه و خانواده اش را هم بر اثر انفجار دیگری از دست داد. ماجرای این آسایشگاه که با مرارت های فراوان و توکل و امیدواری به فضل خداوند، چراغش روشن مانده، موضوع مستند تجارتخانه بوشی است. با دانستن همین خلاصه مختصر از موضوع مستند، این را هم خواهیم فهمید که معنای تجارت در عنوان فیلم غیر از اشاره به کسب وکار نابود شده ابورجب، به معامله او با خدا هم اشاره دارد. چنان که از همان چندخط متن نریشن های کار که نقل شد می توان فهمید فضای روایت بسیار شبیه رمان های نرم و دردمندانه است.

فیلم، غیر از چند نمای باشکوه از بنا های تاریخی حلب در کنار نما هایی از ویرانی این شهر بر اثر جنگ، اشاره ای به موضوع درگیری ها نمی نماید و بیشتر سروقت تاثیرات جنگ رفته است و حتی در این موضوع هم متوقف نشده و بیشتر درون شخصیت ابورجب و امتحان هایی که در زندگی می شود و صبر و توکل امیدواری و انسان دوستی اش می رود. یک جای فیلم ابو رجب می گوید از کودکی به ما آموخته اند که خدا هیچ کس را بی روزی نمی گذارد. بار ها دیده ایم که یک سنگ را شکافته اند و کرمی را دیده اند که در میان آن زندگی می نماید. یعنی خدا روزی آن کرم در دل آن سنگ را هم می رسانده است. ابورجب با این نگاه، به رغم تنگدستی و ایجاد مسائل برای تامین مایحتاج آسایشگاه، کمر همت به این کار بسته است. شاید این جمله را بتوان مغز نظریه فیلم هم دانست.