چاروادار ها، تورلیدرهای زمان قاجار - مجله تار و سه تار

در دوران قاجار کسانی که قصد داشتند در جاده های ناهموار و نا امن آن دوران سفر نمایند، دو انتخاب داشتند. یکی مسافرت با چاپار و دیگری سفر با کاروان ها و چاروادارها.

این دو شیوه سفر، تفاوت های عمده ای با هم داشتند. سفر با چاپار معمولا دو نفری بود: مسافر و چاپاری که باید همراه او می رفت تا اسب چاپارخانه را برگرداند. در حالی که سفر با کاروان یک سفر گروهی محسوب می شد که در آن افراد زیادی از اقشار مختلف، در کنار هم سفر می کردند. تفاوت دیگر این دو سفر در سرعت آن بود. سفر با چاپار سریع تر بود و بیشتر برای کسانی مناسب بود که کار ضروری داشتند یا سیاحانی که دوست نداشتند بیشتر زمان اقامت خود در ایران را در جاده ها بگذرانند.

بیشتر مسافران عادی، سفر با کاروان را انتخاب می کردند. در این روش، افراد چهارپایانی را از چاروادارها کرایه می کردند و با راهنمایی چاروادار و گروهی دیگر از مسافران، در قالب کاروان سفر می کردند. در این نوع سفرها بود که حضور یک چاوادار اهمیت و ضرورت خود را نشان می داد.

چاروادارها چه کسانی بودند؟

واژه چاروادار در واقع دگرگون شده واژه چهارپادار (چهارپادارنده) به معنای کسی است که تعدادی از چهارپایان را در اختیار دارد و آن ها را برای سفر و حمل بار در اختیار دیگران می گذارد و از این راه زندگی می نماید. به این افراد علاوه بر چاروادار، مکاری، قاطرچی یا ستوربان هم می گفتند.

چاروادارها گرچه در دوران قاجار، اعتبار و جایگاه اجتماعی پایینی داشتند و شغل آن ها جزو مشاغل پست در نظر گرفته می شد، اما وظایف بسیار مهمی بر دوش داشتند که کسی جز آن ها از عهده انجام این وظایف برنمی آمد.

شغل چارواداری، دستمزد معین و ثابتی نداشت. مقدار دستمزد آن ها به صورت توافقی بین آن ها و مسافران، در ابتدای سفر معین می شد. مقداری از این دستمزد پیش از آغاز سفر و باقی آن پس از رسیدن به مقصد، پرداخت می شد.

به همین علت معمولا درباره پرداخت هزینه ها اختلافاتی پیش می آمد و گاهی باعث درگیری بین چاروادارها و مسافران می شد.

یکی از صفاتی که معمولا به چاروادارها نسبت می دهند، درستکاری و امانت داری است. البته داشتن این ویژگی برای آن ها ضروری بود چراکه در طول سفر اموال و کالاهای قیمتی مسافران در اختیار آن ها بود. علاوه بر این ویژگی ها، این افراد معمولا قوی بنیه بودند که این ویژگی هم لازمه سفرهای طولانی و طاقت فرسای آن موقع است.

با توجه به این ویژگی ها و وظایفی که چاروادارها داشتند، باید آن ها را یکی از مهم ترین ارکان سفر و حمل ونقل در دوران قاجار بدانیم. در واقع این چاروادارها و چهارپایانی که در اختیار داشتند، یک تنه وظیفه بخش زیادی از مسافرت ها و باربری ها را در آن دوران بر دوش می کشیدند.

وظایف چاروادارها

یکی از وظایف این افراد در جریان سفرها، بستن بارها پشت چهارپایان بود که کار پرزحمتی بود و به مهارت احتیاج داشت. این کار، گاهی چند بار در طول سفر تکرار می شد. بارها را باید به شکلی روی حیوانات قرار می دادند که تعادل آن حفظ گردد. این افراد با انجام این وظیفه و راهنمایی کاروان های تجاری، نقش مهمی در توسعه بازرگانی هم داشتند.

یکی از سفرنامه نویسان فرانسوی، با اشاره به اهمیت چاروادارها در سفرهای تجاری، می نویسد:

آنان قاطرچیانی هستند که کالاها را از مدیترانه تا هند، ترکستان و مرز چین حمل می نمایند و تنها کسانی هستند که عربستان، بلوچستان و سند را به مرزهای روسیه مرتبط می سازند. بنابراین کارگزاران چنین نقل وانتقال بزرگ مواد غذایی و کالا، اشخاص بی اهمیتی نیستند.

از دیگر وظایف چاروادارها در سفر با کاروان های مسافرتی، راهنمایی و راهنمایی کاروان بود و به فردی به نام جلودار برای راهنمایی مسافران، کمک می کردند. چراکه آن ها عمری را در جاده های پست و بلند و ناهموار آن دوران سپری نموده بودند و به خوبی جهتها را می شناختند. آن ها راه به جای مانده تا رسیدن به مقصد را تخمین می زدند. همین طور، راه های دسترسی به غذا، اماکن موجود در بین راه، نام شهرها و بخش های مختلف و دشواری های جهت را به مسافران اطلاع می دادند.

حوادث زیادی در جاده های آن دوران در انتظار مسافران بود. مثلا مشکلاتی مانند راه هایی با شیب تند، وجود گودال در جهت و حتی احتمال حضور و حمله راهزنان. در این گونه خطرها، این چاروادارها بودند که به کمک مسافران می رفتند.

یکی دیگر از خطراتی که در کمین مسافران بود، حمله حیوانات وحشی بود. چاروادارها علاوه بر اینکه در این شرایط به کمک مسافران می شتافتند، وظیفه آرام کردن حیوانات بارکش که ممکن بود رم نمایند، بر عهده آن ها بود.

این تورلیدرها با هشدار دادن در خصوص بخش های سخت و صعب العبور جهت، مسافران را از خطراتی چون فرو رفتن در باتلاق یا سقوط از قسمت های شیب دار نجات می دادند.

یکی دیگر از وظایف مهمی که چاروادارها بر عهده داشتند، تنظیم برنامه سفر کاروان بود. آن ها زمان حرکت و توقف و حتی زمان بیدار شدن مسافران برای ادامه جهت را معین می کردند.

در آن موقع، گاهی به علت گرمای هوا در طول روز، کاروان مجبور می شد تا سفر خود را شب ها ادامه دهد. شیوه بیدارکردن مسافران به وسیله چاروادارها هم که با سروصدای زیادی همراه بود، برای خود داستانی داشت. حتی یکی از سفرنامه نویسان اروپایی در داستان سفر خود نوشته است که آن ها برای بیدار کردن مسافران، هیچ فرقی بین آقا و نوکر، قائل نمی شدند.

در حقیقت، هرکدام از مسافرانی که از نظر اجتماعی دارای شأن و مرتبه ای بود، در زمان سفر، به ناچار، تسلیم اوامر این قشر می شدند. چراکه چاروادارها مسئولیت تنظیم برنامه سفر را بر عهده داشتند و عدم پیروی از دستورات آن ها به معنای به هم خوردن این برنامه و بروز مشکلاتی در طول سفر بود.

مجموع این نقش ها در کنار هم، نشان می دهند که این قشر چه وظیفه مهم و البته سختی بر عهده داشتند. بدون حضور این افراد، عملا سفر با کاروان یا ممکن نبود یا با دشواری های متعددی روبه رو بود.

در آن دوران که خبری از کتاب های راهنمای گردشگری، سایت های اینترنتی، گوگل مپ، جی پی اس و... نبود، چاروادارها راهنمای مسافران بودند. در واقع می توانیم آن ها را تورلیدرهای دوران قاجار بدانیم.