کمانچه، نوای تاریخ و فرهنگ لرستان - مجله تار و سه تار

چگونگی نواختن ساز کمانچه

کمانچه را در حالت نشسته می نوازند، به طوری که نوازنده، ساز را به طور عمودی در دست چپ می گیرد و انگشت های همین دستش در طول دسته حرکت می نمایند و آرشه (کمانه) را با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم ها می کشد.

لرستان خاستگاه ساز کمانچه

قسمت اصلی کمانچه کاسه آن است که به صورت های مختلف ساخته می گردد. کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست، از نظر شکل، کاسه ها را به صورت کروی یا مخروط ناقص درست می نمایند. کاسه هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا پشت باز ساخته می شوند. استفاده از این کمانچه ها در قسمت های مرکزی ایران به خصوص در لرستان متداول است. این کمانچه ها صدایی پر قدرت و شفاف دارند و چون کاسه سبک دارند، اجرای قطعاتی که احتیاج به چرخیدن سریع کمانچه دارد روی این کمانچه ها آسان تر است.

اجزای کمانچه

در مورد اجزای این ساز باید گفت، این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می گیرد. کمانچه های پشت باز معمولا از چوب توت و به صورت یک تکه ساخته می شوند. کاسه های کروی به 2 صورت یک تکه و ترکه ای هستند. در کمانچه های ترکه ای کاسه از به هم چسبیدن ترکه هایی که در روی قالب خم شده اند ساخته می گردد.

کاسه های یک تکه از چوب های مختلف، معمولا از گردو خراطی ساخته می شوند. وزن کاسه از کاسه های ترکه ای بیشتر و چرخش کمانچه تا حدی مشکل است. قطر بیرونی کاسه کمانچه موسیقی سنتی معمولا 20 سانتی متر است، در حالی که در مناطق مختلف ایران اندازه کاسه کمانچه متفاوت است. ترکمن ها کمانچه با کاسه های بسیار کوچک می سازند. در نقاط دیگر جهان نیز که سازهایی شبیه به کمانچه دارند کاسه ها کوچک و غالبا از پوست نارگیل ساخته می گردد.

دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقریبا یک شکل ساخته می گردد. جنس دسته از چوب گردو و شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شیطانک 37 میلی متر و در محل اتصال به کاسه 31 میلی متر است. طول دسته کمانچه نیز 31 سانتی متر است. در گذشته کمانچه دارای 3 سیم بوده است، گاهی 2 سیم اول و دوم مضاعف انداخته می شد اما امروزه با 4 سیم ساخته می گردد. بنابراین 4 سیم و در نتیجه 4 گوشی روی دسته کمانچه قرار می گیرد، و این سیم ها پس از رد شدن از روی شیطانک و عبور از روی دسته و کاسه به سیم گیر وصل می شوند. روی دهانه کمانچه پوست کشیده می گردد و جنس آن معمولا پوست شکم گاو، پوست ماهی، پوست آهو و غیره است. خرک روی پوست قرار می گیرد و سیم ها با فشار خرک را به پوست می چسبانند.

کمانچه هم نوا با جنس خودش می نوازد

چگونگی آهنگ صدا در کمانچه به عوامل مختلفی بستگی دارد. از جمله آنها می توان گفت، ضرب این صدای ماندگار از سوی این سازه هنری به جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس، شکل، اندازه و محل قرار دریافت خرک، چگونگی شیطانک، جنس سیم و زاویه اتصال دسته به کاسه بستگی دارد.

نوازنده مشهور کمانچه در لرستان

فرج علیپور در استان لرستان از خوانندگان و یکی از اساتید برجسته نوازندگی کمانچه است، از دیگر کمانچه نوازان ایرانی می توان به حسین خان اسماعیل زاده، علی اصغر بهاری، علی اکبر شکارچی،حسین یاحقی، کیهان کلهر و اردشیر کامکار و یا دیگر نوازندگان معاصر اشاره نمود.